ÇOCUKLARDA HİPERAKUZİ / SESE HASSASİYET

Yazan: Uzman Odyolog Emel Uğur

Hiperakuzi, Down Sendromlu bireylerde sık rastlanan, genellikle başkaları için sorun olmayan seslere karşı düşük tolerans ve aşırı duyarlılık olarak tanımlanır. Hiperakuzisi olmayan bireyler bile, yorgun, stresli olduğunda sese tahammülsüzlük olabilir veya tebeşirle kara tahtaya çizgi çizilmesi, makine sesleri, ani sesler, tiz sesler gibi bariz bir şekilde hoş olmayan bir gürültüye tepki verebilirler. Normal koşullarda çoğu birey seslerden rahatsız olmazken, hiperakuzisi olan bireylerin bazıları günlük seslere dahi son derece duyarlı olabilir.

Bazı bireyler, özellikle tek bir sese karşı olan duyarlılık hissederken, bazı bireyler ise tüm arka plan gürültülerine karşı duyarlı olabilir. Bu durum Down sendromu olsun olmasın, bireyleri farklı şekillerde etkileyebilir. Örneğin bu kişiler alışveriş merkezleri gibi büyük kapalı alanlara gitmeyi reddedebilir veya çatal bıçak, oyuncak çıngırak gibi belirli seslere karşı aşırı reaktif olabilirler.

Hiperakuzi, her yaşta ve her durumda oluşabilir. Özellikle çocuklarda yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyen bir durumdur. Çünkü sese karşı tahammülsüzlük hem ifade etmesi, hem tanılanması zor bir tablodur. Tıbbi araştırmalar, çocuğun yüksek seslere karşı intoleransı olup olmadığını belirlemenin ve bunu uygun şekilde yönetmenin önemini vurgulamaktadır. Günümüzde hiperakuzisi olan çocuklarda kullanılmak üzere tasarlanmış ve test edilmiş herhangi tek bir değerlendirme veya tedavi yöntemi bulunmamaktadır. Bu nedenle özellikle çocuklarda ebeveynin farkındalığı son derece yol gösterici olabilmektedir. Farklı nedenler ile hiperakuzi oluşabileceği için hem nedensel hem de günlük yaşam kalitesi açısından dikkatli değerlendirmek gereklidir. Hiperakuzisi olan çocuklar öncelikle davranışsal tepkileri, başa çıkma stratejileri ve günlük yaşam üzerindeki etki açısından tanımlanır. Mevcut değerlendirme yöntemleri anketler, nörolojik ve odyolojik test yöntemleridir. Genel yaklaşım güçlü bir nedensel ilişki varlığı veya yokluğunun tespiti ve terapi/tedavi yönteminin seçimi esasına dayanır. Hiperakuzi terapileri arasında davranışsal, bilişsel terapiler, psikoterapi, ses terapisi, kulak çınlaması yeniden eğitim terapisi, ilaç tedavisi ve nöro-rehabilitasyon yer alır.

Farklı Reaksiyonlar & Farklı Sesler

Hiperakuzi için spesifik bir sese karşı hassasiyettir demek çok doğru bir yaklaşım değildir. Kişinin hangi sese karşı duyarlılığının olduğu kadar nasıl reaksiyon gösterdiği de önemlidir. Bu nedenle herhangi bir tedavi veya terapiye başlamadan önce hiperakuzinin iyi tanımlanması gereklidir. Hiperakuzi kendi içinde 4 alt başlık altında incelenir.

1. Gürlük Hiperakuzisi: Normal şiddetteki seslerin çok yüksek şiddette algılanması ve aşırı tepki gösterilmesidir.

2. Korku Hiperakuzisi: Kişinin belirli seslerden korkmasıdır. Korku hiperakuzisi olan kişiler seslere karşı yoğun kaçınma davranışı sergilerler ve buna uygun tedbirler almaya çalışırlar. Örneğin; korktukları seslerle karşılaşabilecekleri sinema, restoran gibi yerlere gitmede; eğlence ortamlarına, sosyal etkinliklere katılmaktan kaçınabilirler.

3. Ağrı/ Acı Hiperakuzisi: Kişinin düşük seslerde bile ağrı/ acı hissetmesi olarak açıklanabilir. Kişide eğer ağrı hiperakuzisi varsa gerçekten de kulakta veya kafada çok keskin bir ağrı hisseder.

4. Rahatsızlık/ Sıkıntı Hiperakuzisi: Kişinin seslere karşı olumsuz duygusal reaksiyonudur. Genellikle rahatsız olunan sese anlam yüklenmiştir ya da o sesle ilgili geçmiş bir deneyim vardır. Sese karşı sinirlenme, öfkelenme, huzursuzluk, kaygıya kapılma, gergin hissetme, tiksinme gibi kendini gösterebilir. Tetikleyici sesler, elektrikli süpürge gibi yüksek bir ses olabileceği gibi, bilgisayarın fan sesi gibi oldukça kısık bir ses de olabilir.

Hiperakuzinin Nedenleri

Hiperakuzi yaş ile ilişkili değildir. Her yaş grubunda görülebilir. Çocuklarda hiperakuzi hakkında yapılan çalışmalar dikkat eksikliği hiperaktite bozukluğu, Asperger gibi otizm türleri, Williams sendromu ve Down sendromu üzerine yoğunlaşmıştır. Hiperakuzisi bulunan çocukların %50’sinde tinnitus (çınlama) bulunduğuna dair raporlar bulunmaktadır. Tahmini olarak pediatrik grupta (çocuklarda) hiperakuzi görülme sıklığı %3,2 ile %17,1 arasındadır. Hiperakuzinin altında yatan mekanizma hala net olarak bilinmemektedir. İşitme kaybı, çınlama veya eşlik eden tıbbi bir durum olmaksızın oluşabilmektedir. Hiperakuzi iç kulaktan kaynaklanabileceği gibi sinir sistemi ile de ilişkili olabilir. Çocuklarda hiperakuzinin altında yatan sebepler; “olgunlaşmamış ancak normal gelişmeye devam eden işitsel sistem, geçici işitsel yoksunluk, işitme sistemindeki bozukluk, duyusal işlemleme bozukluğu” olabilmektedir. Normal işitsel gelişimden kaynaklı, çocuklarda erken yaşlarda görülen hiperakuzinin merkezi işitme sisteminin olgunlaşmasının bir parçası olabileceği hakkında tahminler bulunmaktadır. Bu nedenle yaş ilerledikçe kendiliğinden düzelmesi beklenilmektedir. 

Tipik gelişim gösteren çocukların, duyusal işlemleme yapılarının gelişimi 8-13 yaş civarı tamamlanmaktadır. Ayrıca, hiperakuzi bildiren çocukların 1/3’ünde iletim tipi işitme kaybı (İTİK) olduğu ortaya çıkmıştır. Bu açıdan bakıldığında Down sendromlu bireylerde sıklıkla hiperakuzi görülmesi şaşırtıcı değildir.

Çocuklarda Hiperakuziyi Tetikleyen Sesler

Çevresel seslerin türü ve rahatsızlık düzeyleri çok farklılık göstermektedir. Rahatsız edici sesler, sesleri üreten kişi veya nesne ile bağıntılı olabilmektedir. Hiperakuzili bazı çocuklar, televizyon, telefon ve oyuncaklardan gelen sesler gibi kontrol altına alabildikleri seslerden genellikle hiç rahatsız olmadıklarını belirtmişlerdir. Çocuklar kendilerini en çok rahatsız eden seslerin; elektrikli ev aletleri (elektrikli süpürgeler, çamaşır makineleri, saç kurutma makineleri, televizyon, telefon, mutfak aletleri, alarmlar), düdük/zil, tuvalet sifonu ve kapı zilleri olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca, okul zili, müzik dersi, çığlıklar, öğretmen sesi, sınıf gürültüsü gibi okul ortamına özgü sesler ile sirenler ve trafik gürültüsü gibi çevresel sesler ve gök gürültüsü, hayvan/ böcek sesleri, köpek havlaması gibi doğa seslerinin hiperakuziyi tetiklediği vurgulanmıştır.

Hiperakuzinin Çocukların Yaşamına ve Davranışlarına Etkisi

Hiperakuzi, çocukları birçok alanda olumsuz etkileyebilir. Hiperakuzi nedeniyle çocukların davranışlarında değişiklikler izlenebilir. Ayrıca iletişim becerilerine, eğitim süreçlerine olumsuz etkileri görülebilir. Çocuklar için hiperakuzi dayanılmaz olabilir. Duyarlılıkları olduğu seslerle karşılaştıklarında kulaklarını elleri ile kapatabilir, ağlayabilir, kulaklarının ağrıdığını söyleyebilir, kaçınma davranışı sergileyebilirler. Çocuklar kaçınma davranışı olarak temelde iki ayrı strateji kullanmaktadırlar.

1. İlgili seslerin üretildiği alanlardan uzak durmak.

2. Kulak koruyucu kullanmak (kulaklık takmak, kulak tıkacı kullanma vb.).

Hiperakuzinin, Çocuğun Günlük Yaşamına Etkisi

Evden Çıkma: Hiperakuzi varlığının, rahatsız edici ses ihtimali nedeni ile çocukların evden çıkmakta zorlanmasına; sokakta yürümeye katlanamamasına, okula gitmek dışında dışarı çıkmayı istememesine sebep olduğu bilinmektedir.

Okul hayatı: Alarm gibi seslerden rahatsız olan çocukların yangın/deprem tatbikatı gibi yüksek seslerin olduğu günlerde okula gitmek istemediği, çocuk sesleri, koridor sesleri gibi arka plan gürültülerinden rahatsız olanların ise okuldan tümüyle kaçındığı, gittiklerinde teneffüslerde kütüphanede olmayı tercih ettiğine dair tespitler mevcuttur.

Sosyal ve eğlence hayatı: Çocukların parti gibi ortamlardan kaçındığı, kendi doğum gününü dahi kutlamaktan hoşlanmadığı belirtilmektedir.

Çocuklarda Hiperakuzinin Değerlendirilmesi

Pediatrik grupta hiperakuzi teşhisi karmaşıktır ve standardize edilmemiştir. Hiperakuzi ve işitsel hassasiyet rahatsızlıkları öznel olarak yaşanmaktadır. Bundan dolayı hiperakuziyi değerlendirmek için güvenilir ve geçerli öz bildirim ölçütlerine gereksinim duyulmaktadır. Çocuklarda hiperakuzinin saptanması sağlık geçmişi/anamnez, odyolojik testler ve rahatsızlık bildirilen sesler, bu seslere gösterilen tepkiler, sesten kaçınmak için geliştirilen davranışlar, çocuk sese maruz kaldığı zaman çocuğun ve ailesinin aktivitelerine etkisi ile ilgili bilgi toplama araçları olan gözlem ve anketlerle sağlanmaktadır.

Hiperakuzi ve Tedavi/ Terapi Yöntemleri

Hiperakuzinin şimdilik belirli bir tedavi yöntemi bulunmamaktadır. Çocuklar için hiperakuzi tedavisine yönelik yöntemler de bütüncül değildir. Bilinen ve uygulanan tedavi yöntemleri ise; psikolojik terapi, ilaç tedavisi, tinnitus yeniden eğitim tedavisi (Tinnitus Retraining Therapy- TRT), ses terapisi, nöro-rehabilitasyon tedavisidir. Hiperkuzili hastalarla yapılan çalışmalarda hiperakuzinin karmaşık bir yapısı olduğu ve multidisipliner müdahale gerektiği düşünülmektedir.

KAYNAKLAR

1. Jastreboff, P.J. and M.M. Jastreboff, Decreased sound tolerance. Tinnitus: Theory and management, 2004: p. 8-15.

2. Tyler, R.S., et al., A review of hyperacusis and future directions: part I. Definitions and manifestations. American journal of audiology, 2014. 23(4): p. 402-419

3. Jastreboff, P.J. and M.M. Jastreboff, Decreased sound tolerance: hyperacusis, misophonia, diplacousis, and polyacousis, in Handbook of clinical neurology. 2015, Elsevier. p. 375-387.

4. Khalfa, S., et al., Psychometric normalization of a hyperacusis questionnaire. Orl, 2002. 64(6): p. 436-442.

5. Jastreboff, M.M. and P.J. Jastreboff, Decreased sound tolerance and tinnitus retraining therapy (TRT). Australian and New Zealand Journal of Audiology, The, 2002. 24(2): p. 74.

6. Coelho C.B., Sanchez T.G. & Tyler R.S. 2007. Hyperacusis, sound annoyance, and loudness hypersensitivity in children. Prog Brain Res, 166, 169–178.

7. Jastreboff, M.M. and P.J. Jastreboff, Components of decreased sound tolerance: hyperacusis, misophonia, phonophobia. ITHS News Lett, 2001. 2(5-7).

8. Asha’ari, Z.A., N.M. Zain, and A. Razali, Phonophobia and hyperacusis: Practical points from a case report. The Malaysian journal of medical sciences: MJMS, 2010. 17(1): p. 49.

9. Cavanna, A.E. and S. Seri, Misophonia: current perspectives. Neuropsychiatric disease and treatment, 2015. 11: p. 2117.

10. Ralli, M.; Greco, A.; Altissimi, G.; Tagliaferri, N.; Carchiolo, L.; Turchetta, R.; Fusconi, M.; Polimeni, A.; Cianfrone, G.; Vincentiis, M., Hyperacusis in Children: A Preliminary Study on the Effects of Hypersensitivity to Sound on Speech and Language. Int Tinnitus J 2018, 22, (1), 10-18.

11. Paulin, J.; Andersson, L.; Nordin, S., Characteristics of hyperacusis in the general population. Noise Halth 2016, 18, (83), 178-84.

12. Hall, A. J.; Humphriss, R.; Baguley, D. M.; Parker, M.; Steer, C. D., Prevalence and risk factors for reduced sound tolerance (hyperacusis) in children. Int J Audiol 2016, 55, (3), 135-41.

13. Elsabbagh, M.; Cohen, H.; Cohen, M.; Rosen, S.; Karmiloff-Smith, A., Severity of hyperacusis predicts individual differences in speech perception in Williams Syndrome. J Intellect Disabil Res 2011, 55, (6), 563-71.

14. Klein, A. J., Armstrong, B. L., Greer, M. K., & Brown, F. R. (1990). Hyperacusis and otitis media in individuals with Williams syndrome. Journal of Speech and Hearing Disorders, 55, 339–344.

15. Potgieter et al., Hyperacusis in children: a scoping review. BMC Pediatrics (2020) 20:319.

16. Gomes E., Rotta N.T., Pedroso F.S., Sleifer P. & Danesi M.C. 2004. Auditory hypersensitivity in children and teenagers with autistic spectrum disorder. Arq Neuropsiquiatr, 62(3–B), 797–801.

17. Sattar N. 2009. A study of hyperacusis in 100 normally-hearing children. Arch Dis Child, 84(Suppl 1), A98 (G251).

18. Myne, S.; Kennedy, V., Hyperacusis in children: A clinical profile. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2018, 107, 80-85.

19. Amir, I.; Lamerton, D.; Montague, M. L., Hyperacusis in children: The Edinburgh experience. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2018, 112, 39-44.

20. Nemholt, S. S.; Schmidt, J. H.; Wedderkopp, N.; Baguley, D. M., Prevalence of tinnitus and/or hyperacusis in children and adolescents: study protocol for a systematic review. BMJ Open 2015, 5, (1), e006649

21. Munro KJ, Blount J. Adaptive plasticity in brainstem of adult listeners following earpluginduced deprivation. J Acoutic Soc Am 2009;126(2):568-571.

22. Munro KJ, Turtle C, Schaette R. Plasticity and modified loudness following short-term unilateral deprivation: evidence of multiple gain mechanisms within the auditory system. J Acoust Soc Am 2014;135(1):315-322.

23. Ke J., Du Y., Tyler R., Perrerau A., Mancini P., Complaints of People with Hyperacusis, J Am Acad Audiol 2020;31:553– 558.